در آستانه حلول ماه مبارک رمضان قرارداریم که خدای مهربان آن را به نام " شهر الله ( ماه خدا ) " نامیده است و از هم اکنون فضای دل انگیز طاعت و عرفان را استشمام می کنیم .

ضمن عرض تبریک و تهنیت فرارسیدن این ماه عظیم و جلیل الهی مقاله ای را که چند سال پیش درباره موقعیت تاریخی و معنوی ماه مبارک رمضان در ماهنامه " پاسدار اسلام " منتشر نموده بودم ، بخاطر تازگی مطالب و قابل استفاده بودن محتوای آن ، بار دیگر آن را در دسترس کاربران ارجمند ، به ویژه در اختیار مبلغان و خطبای گرانقدر این ماه شریف قرار می دهم . به امید آن که برای خوانندگان عزیز مفید فائده واقع شده و برای نویسنده پاداش معنوی و اخری در پی داشته باشد.

ماه مبارک رمضان از جهت تاریخی نهمین ماه و از جهت ارزش معنوی مهمترین و شریفترین ماه سال هجری قمری است ودر نزد پیروان ادیان الهی و توحیدی ، به ویژه دین حنیف ابراهیمی در جزیره العرب ، از اعتبار و موقیعیت ممتازی برخوردار بوده و در دین اسلام نیز ارزش مضاعفی پیدا کرد و علاوه بر وجوب روزه در این ماه شریف ، بنا بر تصریح قرآن مجید ، شب قدر در آن واقع شد و خود قرآن نیز در این شب یک جا بر رسول خدا (ص) نازل گردید و اصولا ماه مبارک رمضان از دیدگاه اسلام ، ماهی است که منتسب به پروردگار منان می باشد و هر کسی حرمت این ماه را نگه دارد، تبعا مهمان خداوند متعال خواهد بود. اما در نزد سالکان و طی کنندگان راه عرفان ، اولین ماه سال خودسازی و آغازین ایام طریق وصل به مقام عبودیت و معرفت می باشد . دراین باب روایات فراوانی وارد گردیده است .

به هرروی ، پیامبراکرم(ص) در عظمت و شرافت این ماه عزیز، در خطبه معروف خویش فرمود: ایها الناس، انه قد أقبل الیکم شهر الله بالبرکة و الرّحمة و المغفرة، شهر هو عند الله افضل الشهور، و ایامه افضل الأیام، و لیالیه أفضل اللیالی، و ساعاته افضل الساعات، و هو شهر دعیتم فیه الی ضیافة الله، و جعلتم فیه من اهل کرامة الله... (1)

یعنی: مردم ، ماه خدا با برکت و رحمت و بخشش گناهان نزدیک است؛ ماهی که نزد خدا برترین ماه ها، روزهایش برترین روزها، شب هایش بهترین شب ها و ساعت های آن بهترین ساعت ها است؛ ماهی که در آن به میهمانی خدا دعوت شدید و شما را در این ماه از کسانی قرار داده اند که شایسته کرامت خدا هستند... (2)

عبدالله بن عباس از پیامبراکرم(ص) درباره فضیلت ماه رمضان و فواید بی شمار آن برای امت اسلام، روایتی نقل کرده است، که انسان را به شگفتی وا می دارد. آن حضرت در فرازی از این حدیث شریف فرمود: و ان لله تعالی فی آخر کلّ یوم من شهر رمضان عند الافطار ألف ألف عتیق من النّار، فاذا کانت لیلة الجمعة و یوم الجمعة ، أعتق فی کلّ ساعة منهما ألف ألف عتیق من النّار، و کلّهم قد استوجبوا العذاب، فاذا کان فی آخر یوم من شهر رمضان أعتق الله فی ذلک الیوم بعدد ما أعتق من اوّل الشّهر الی آخره. (3)

یعنی: خداوند متعال در آخر هر روز از ماه رمضان، به هنگام افطار یک میلیون نفر را و در شب جمعه و روز جمعه ‌‍‌(در این ماه شریف ) در هر ساعت، یک میلیون نفر را که همگی سزاوار آتش جهنم اند، از أتش آزاد میکند و هنگامی که أخرین روز ماه رمضان فرا رسد، در أن روز به تعداد کسانی که از اول تا أخر ماه رمضان آزاد کرده است، بندگان گناهکار خویش را از آتش جهنم آزاد می کند.

امیرمومنان علی بن ابی طالب(ع) در حدیثی فرمود: نگویید رمضان؛ زیرا نمی دانید رمضان چیست؛ و اگر کسی گفت، باید برای کفاره آن، صدقه دهد و روزه بگیرد. بلکه همانطوری که خداوند متعال فرموده است بگویید: ماه رمضان. (4)

فضیلت و موقعیت ماه مبارک رمضان ، بیش از آن مقداری است که ما بتوانیم در این مقال بیان کنیم و بدین جهت به همین مقدار بسنده کرده و در این جا تنها به برخی از اعمال عبادی و عرفانی آن اشاره می کنیم :

الف - پیش از ورود به ماه مبارک رمضان : 

آمادگی ورود به ماه خدا و پیدا کردن لیاقت و صلاحیت روحی و روانی جهت حضور در ضیافت الهی در این ماه عزیز ، بسیار مهم وقابل توجه است و مومنان و عارفان نباید ازآن غافل بمانند . در این باب توصیه و تذکرهایی از سوی معصومین و اولیای ما وارد شده است که به برخی از آن ها اشاره می کنیم :

1) باید روح وروان خود را با دعا ، استغفار ، تلاوت قرآن کریم ، توبه و انابه پذیرای این مهمانی بزرگ بنماییم  . عبد السلام بن صالح هروی ، معروف به ابا صلت گفت : درآ خرین جمعه ماه شعبان برمولایم امام رضا (ع) وارد شدم وآن حضرت در باره ورود به این ماه و آمادگی درک آن ، به من چنین فرمود: یا اباالصلت ان شعبان قد مضی اکثره و هذا آخر جمعه فیه ، فتدارک فیما بقی تقصیرک فیما مضی منه ، و علیک بالاقبال علی مایعنیک ، و اکثر من الدعاء والاستغفار و تلاوه القرآن ، و تب الی الله  من ذنوبک ، لیقبل شهر رمضان الیک و انت مخلص لله عزوجل ، ولا تدعن امانه فی عنقک الا ادیتها ، وفی قلبک حقدا علی مومن الا نزعته ، ولا ذنبا انت مرتکبته الا اقلعت عنه ، واتق الله و توکل علیه فی سرک امرک و علانیتک " ومن یتوکل علی الله فهو حسبه ان الله بالغ امره قد جعل لکل شیئ قدرا " (5)  و اکثر من ان تقول فیما بقی من هذا الشهر:" اللهم ان تکن غفرت لنا فیما مضی من شعبان فاغفر لنا فیما بقی منه " فان الله تبارک و تعالی یعتق فی هذا الشهر رقابا من النار لحرمه شهر رمضان (6)

یعنی : ای ابا صلت ! بیشتر شعبان گذشت و این آخرین جمعه آن است  ؛ کوتاهی گذشته خود را در این ماه جبران کن ، بسیار دعا و استغفار کن و خیلی قرآن بخوان ؛ و از گناهانت توبه کن ، تا وقتی ماه رمضان می آید مخلص برای خدا باشی و هیچ امانتی  بگردنت نباشد مگر این که آن را ردکنی و هیچ کینه ای از مومنی در دلت نباشد مگر این که آن را از بین ببری و از هر گناهی که انجام می دهی ، دست برداری ، تقوای خدارا پیشه کن و در نهان و آشکارت به او توکل کن " و کسی که به خدا توکل کند برای او کافی خواهد بود " و در باقیمانده این ماه ، این دعا را زیاد تکرار کن :" خدایا ! اگر در این مدت که از شعبان گذشته ، مارا نبخشیده ای ، در مدتی که از آن مانده است مارا بیامرز"   زیرا خداوند متعال به احترام ماه رمضان ، در این ماه افراد زیادی را از آتش رها می کند. (7)

از امام علی بن ابی طالب (ع) نیز روایت شده است : علیکم فی شهر رمضان بالاستغفار والدعاء ، اما الدعاء فیدفع عنکم البلاء ، واما الاستغفار فیمحو ذنوبکم . ( 8) 

2) وصل شعبان به رمضان .

می توان با روزه گرفتن آخرین روزهای ماه شعبان ، این ماه را به ماه رمضان وصل  و ثواب روزه هردو ماه را دریافت کرد. از امام جعفر صادق (ع) روایت شد : من صام ثلاثه ایام من آخر شعبان و وصلها بشهر رمضان ، کتب الله له شهرین متتابعین (9) ؛ هرکه سه روز آخر ماه شعبان را روزه بگیرد و آن را به روزه ماه رمضان وصل نماید ، خداوند متعال ثواب دوماه روزه پشت سرهم ( هردو ماه شعبان و رمضان ) را برای وی منظور می نماید.

3) خواندن دعاهای وارده  .

سید بن طاووس (ره) در اقبال الاعمال گفت : ما از طرق متعدد به این روایت دسترسی پیدا کردیم که امام صادق (ع) در آخرین شب  ماه شعبان و در شب اول ماه رمضان ، این دعا را می خواند : اللهم ان هذا الشهر المبارک ، الذی انزلت فیه القرآن ، وجعلته هدی للناس و بینات من الهدی والفرقان قد حضر ، فسلمنا فیه و سلمنا منه ، و سلمه لنا و تسلمه منا ، فی یسر منک و عافیه ....( 10)

4) زیارت امام حسین (ع) .

براساس روایات متعدد ، زیارت حضرت اباعبد الله الحسین (ع) در این ماه عظیم ثواب فراوانی دارد.  از جمله درروایتی از امام جعفر صادق (ع) آمده است :  زیارت امام حسین (ع) در یکی از شب های اول ، پانزده و آخر ماه رمضان ، موجب عفو و ریزش گناهان انسان می گردد و ثواب حج وعمره را برای وی در پی خواهد داشت .( 11 ) و در حدیثی دیگر فرمود: من زار قبر الحسین (ع) فی شهر رمضان و مات فی الطریق ، لم یعرض و لم یحاسب و یقال له : ادخل الجنه آمنا (12)

یعنی : هرکه قبر اباعبدالله الحسین (ع) را درماه رمضان زیارت کند و در این را بمیرد ( در روز قیامت ) جلویش گرفته نمی شود و از او بازخواست نمی گردد و به وی گفته می شود: با کمال امنیت و آرامش وارد بهشت شوید.

5)  شناخت هلال رمضان .

یکی از وظایف مومنان و روزه گیران شناخت هلال رمضان است ، تا روز بعد را به عنوان اولین روز ماه مبارک رمضان روزه بگیرند . برای شناخت هلال رمضان ، راه های فنی و روایی مختلفی وجود دارد که در این بحث ، جای پرداختن به آن ها نیست . برخی از علما و دانشمندان شیعه ، از جمله  سید بن طاووس (ره)  در الاقبال و شیخ کلینی (ره) در الکافی به بعضی از آن ها اشاره کرده اند.  (13)

6)  دعای رویت هلال .

از سنت های رایج مومنان در آخرین دقایق آخرین روز ماه شعبان ، رویت هلال رمضان و خواندن دعای ماثوره است . در این باره دعاهای زیادی وارد شده است . از جمله این دعاء که از رسول خدا (ص) روایت شده است : اللهم اهله علینا بالامن والایمان ، والسلامه والاسلام ، والعافیه المجلله ودفع الاسقام ، والرزق الواسع ، والعون علی الصلاه والصیام والقیام و تلاوه القرآن . اللهم سلمنا لشهر رمضان ، و تسلمه منا و سلمنا فیه ، حتی ینقضی عنا شهر رمضان ، و قد عفوت عنا و غفرت لنا و رحمتنا. (14)

ب -  اعمال مشترک ماه مبارک رمضان

1- خواندن دعا و مناجات.

دعاها و مناجات فراوانی ازامامان معصوم (ع) در این ماه وارد شده است که به طور مشترک در تمامی این ماه می توان خواند .  مانند دعای: اللهم ارزقنی حج بیتک الحرام...، پس از هر نماز واجب؛ دعای: یا علی یا عظیم، یا غفور یا رحیم...، پس از هر نماز واجب؛ دعای: اللهم ادخل علی اهل القبور السّرور...، پس از هر نماز واجب و دعای: اللهم لک صمت و علی رزقک افطرت و علیک توکلت فتقبل منی، به هنگام افطار. (15)

2- خواندن قرآن.

ماه رمضان ، ماه نزول قرآن است . بدین لحاظ سفارش فراوان در خواندن قرآن و تدبر وتفکر در آن شده است و چه خوب است که مومنان در هرچند روز، وحتی در هرروز یک ختم قرآن نمایند . امام محمد باقر (ع) در روایتی فرمود: لکل شیئی ربیع ، و ربیع القرآن شهر رمضان (16) ؛ برای هرچیزی بهاراست ، و بهار قرآن ماه رمضان می باشد .

برخی از ائمه اطهار(ع) در این ماه، چهل ختم قرآن و حتی گاهی زیادتر از آن انجام می دادند. (17)

3- ذکر استغفار و گفتن "لا اله الا الله" و صلوات فرستادن بر محمد و آل محمد(ص). (18)

4- صدقه دادن و افطار دهی به روزه داران، اگر چه به چند دانه خرما و یا شربتی از آب باشد. پیامبر اکرم (ص) در روایتی فرمود : من فطر فی هذا الشهر مومنا صائما ، کان له بذلک عند الله عزو جل عتق رقبه مومنه ، و مغفره لما مضی من ذنوبه . فقیل : یا رسول الله لیس کلنا نقدر ان نفطر صائما ؟ فقال : ان الله تبارک و تعالی کریم یعطی هذا الثواب منکم من لم یقدر الا علی مذقه من لبن یفطر بها صائما ، او شربه من ماء عذب ، او تمیرات لایقدر علی اکثر من ذلک  (19)

5- خواندن نمازهای مستحبی.

ماه رمضان ، فرصت مناسبی برای نمازو راز ونیاز بامعبود محبوب است  ، به ویژه قضای نمازهای واجب فراموش شده ویا ترک شده . هم چنین بجا آوردن نمازهای مستحبی فراوانی که برای این ماه تعیین شده است . مانند خواندن هزار رکعت نماز در مجموع این ماه شریف. بدین گونه که در دهه اول و دهه دوم در هر شبی بیست رکعت خوانده شود، که هر دو رکعت به یک سلام باشد؛  که هشت رکعت آن را پس از نماز مغرب و دوازده رکعت آن را پس از نماز عشا به جا آورد.

در دهه سوم، در هر شبی سی رکعت، به مانند شب های دهه اول و دهه دوم، که مجموع أن ها، هفتصد رکعت می گردد و باقی مانده را که سیصد رکعت می باشد در سه شب قدر، و هر شبی یکصد رکعت به جا آورد. (20)

گفتنی است، که این نماز، غیر از نمازهای مستحبی معمولی، مانند غفیله و نافله است، که آن ها نیز به جای خویش اقامه گردند.

6- صله رحم و دیدار از والدین و فامیلان نزدیک و زیارت برادران مومن.

7- زیارت معصومین(ع)، به ویژه امیرمومنان(ع) و امام حسین(ع). (21)

8- اعتکاف.

در تمام ایام ماه مبارک رمضان، به خصوص در دهه سوم این ماه شریف، اعتکاف در مساجد از سنت می باشد. (22)

به هر روی، این ماه، ماه عبادت و بندگی در درگاه خدای سبحان است وبزرگان و پیشوایان معصوم ما برای آن اهمیت ویژه ای قایل بوده و حساب خاصی برای آن باز می نمودند. در روایتی ازامام صادق (ع) آمده است : کان علی بن الحسین (ع)  اذا کان شهر رمضان لم یتکلم الا بالدعاء ، والتسبیح ، والاستغفار ، والتکبیر فاذا افطر قال: اللهم ان شئت ان تفعل فعلت (23)

 یعنی: امام زین العابدین (ع) سیره اش به این بود هرگاه ماه رمضان می رسید، سخنی نمی گفت مگر به دعاء ،  تسبیح ،  استغفار و تکبیر . همین که وقت افطار می رسید می گفت : خدایا اگر بخواهی (چیزیرا) انجام دهی می دهی .

 آنان که معصوم و پاک و پاکیزه سرشت بودند چنین رفتار و کرداری داشتند ، ما ها که جایزالخطا و پرونده اعمالمان سنگین و تیره است ، باید بیشتربه فکرخود بوده و از فیوضات ارزشمند این ماه شریف بهره فراوان تری ببریم ولذاهر چه می توانیم  باید تلاش و کوشش کنیم  و ذخیره ای از این ماه برای آخرت خویش تهیه کرده و خود را از گمراهی و ارتکاب به معصیت دور نگه داریم .

( اعمال عبادی شب های قدر را انشاء الله در زمان خودش در پست جداگانه به استحضار می رسانم )

-------

پاورقی

1. الاقبال بالاعمال الحسنه (سید بن طاووس)، ج1، ص 26

2. ترجمه المراقبات (میرزا جواد ملکی تبریزی)، ص 211؛ مفاتیح الجنان (شیخ عباس قمی)، فضیلت ماه رمضان.

3. الاقبال بالاعمال الحسنه، ج1 ، ص 24

4. همان، ص 28

5 - سوره طلاق ، آیه 36

6- الاقبال بالاعمال الحسنه ، ج 1 ، ص 42

7- ترجمه المراقبات ، ص 190

8- الکافی ( شیخ کلینی ) ، ج 4 ، ص 88 ؛ الاقبال بالاعمال الحسنه ، ج 1 ، 69

9- الاقبال بالاعمال الحسنه ، ج 1 ، ص 43

10- همان ، ص 43

11- همان ، ص 46

12- کامل الزیارات - ابن قولویه - ص 546

13- الکافی ، ج4 ، ص 78 ؛  الاقبال بالاعمال الحسنه ، ج1 ، ص 56

14- الاقبال بالاعمال الحسنه ، ج1 ، 62  ؛ الکافی ، ج 4 ، ص 70 ؛ من لایحضره الفقیه - شیخ صدوق - ج 2 ، ص 96

15- مفاتیح الجنان ، اعمال مشترک ماه رمضان ؛  الاقبال بالاعمال الحسنه ،ج1 ، ص 246

16- الکافی ، ج 2 ، ص 630 

17-الاقبال بالاعمال الحسنه ، ج1 ،ص 231

18-  مفاتیح الجنان، اعمال مشترک ماه رمضان ؛  ترجمه المراقبات، ص 243.

19-  الاقبال بالاعمال الحسنه،ج1، ص 38؛ ترجمه المراقبات؛ ص 280 ؛ المحاسن - البرقی - ج2 ، ص396

20-  وقایع الایام ( شیخ عباس قمی ) ، ص 15؛ الاقبال بالاعمال الحسنه،ج1، ص 46 ؛ ترجمه المراقبات ، ص 267

21-  الاقبال بالاعمال الحسنه، ج1، ص 45

22- همان، ص 230

23- الصحیفه السجادیه ( ابطحی) ، ص 313