پس از شهادت امیرمومنان حضرت علی (ع) در کوفه و دفن مخفیانه بدن مقدس وی در نیزارهای اطراف کوفه ( نجف اشرف ) ، فرزند ارشد وی ، یعنی امام حسن مجتبی (ع) در روز بیست و یکم ماه مبارک رمضان در مسجد کوفه به خلافت رسید.

در واقع ، یکی از رویدادهای مهم زندگی امام حسن مجتبی(ع) ، انتخاب وی به خلافت و حکومت اسلامی است . وی پنجمین نفری است که پس از رحلت رسول خدا (ص) به مقام خلافت اسلامی نایل گردید.

نحوه انتخاب وی همانند انتخاب پدرش امیر مؤمنان (ع) کاملاً آزاد و دموکراتیک بود و هیچ گونه اجبار و اکراهی در آن وجود نداشت . بر خلاف انتخاب سه خلیفه پیشین که هیچ کدام از آن ها دموکراتیک و آزاد نبود و هر کدام شیوه خاص خود را داشت . خلیفه اول در سقیفه بنی ساعده از سوی چند نفر انگشت شمار کاندیدای خلافت شد و با ترفند ویژه آنان ، از حاضران در سقیفه که تعدادشان اندک و ناچیز بود بیعت گرفته و همان را بهانه بیعت گروهی قرار دادند و به اختیار و اجبار از سایرین رای گرفتند و حتی بخاطر تحصن عده ای از مخالفان حکومت در خانه حضرت فاطمه زهرا (س) ، نزدیک بود آن خانه مقدس را به آتش بکشند . برگزیده شدن خلیفه دوم کاملا انتصابی بوده و خلیفه اول در هنگام مرگش وی را به خلافت منصوب کرد و هیچ اعتنایی به نظر و رای مردم ننمود . انتخاب خلیفه سوم از طریق شورای شش نفره ای بود که خلیفه دوم در هنگام مرگش تعیین کرده بود و در این شورا نیز عثمان بن عفان با ترفند خاص یکی از صحابه ( یعنی عبد الرحمن بن عوف ) به حکومت رسید . بنا براین در هیچ یک از سه انتخاب خلیفه پیشین ، نقشی برای توده مردم قائل نشدند . اما انتخاب حضرت علی (ع) و پس از وی فرزندش امام حسن مجتبی (ع) کاملاً مردمی و دموکراتیک بود و توده مردم با اختیار و آزادی کامل آن دو را به خلافت برگزیدند.

در این جا به نحوه انتخاب امام حسن مجتبی (ع) به خلافت اسلامی توسط عموم مسلمانان ، به ویژه اهالی کوفه اشاره می کنیم .

پس از شهادت امیرمؤمنان علی بن ابی طالب(ع) و دفن بدن مطهر وی در شب بیست و یکم ماه رمضان سال چهلم هجری قمری، در روز بعد آن، مردم کوفه و شیعیان داغدار و ماتم زده این شهر در بیرون خانه آن حضرت و در مسجد اعظم کوفه به عزاداری و سوگواری پرداخته و بی صبرانه منتظر ورود فرزندان گرامی آن حضرت به مسجد کوفه و تعیین خلیفه مسلمانان بودند. ساعاتی از روز نگذشته بود که فرزندان امام علی(ع)، از جمله امام حسن مجتبی(ع)، امام حسین(ع)، محمد حنفیه و اصحاب و یاران خاص امیرمؤمنان(ع) از خانه اش بیرون آمده و به سوی مسجد حرکت کردند و مردم با دیدن آن ها، با ذکر صلوات و تکبیر به استقبالشان شتافتند.

 پس از ورودشان به مسجد، امام حسن مجتبی(ع) به عنوان وصی و جانشین پدرش حضرت علی(ع) بر فراز منبر قرار گرفت و خطبه ای ایراد کرد. آن حضرت در فرازی از خطبه اش فرمود:

 در شب گذشته مردی از جهان رخت بر بست که هیچ یک از پیشینیان در انجام وظیفه، بر او پیش دستی نگرفته و آیندگان هم نتوانند پا به پای او به کارهای خویش بپردازند.

او در رکاب پیامبرخدا(ص) پیکار می کرد و در پاسداری از او، از خودگذشتگی نشان می داد و رسول خدا(ص) وی را پرچم دار خود قرار می داد و جبرئیل از طرف راست و میکائیل از جانب چپ از او نگهبانی می کردند و او از میدان نبرد باز نمی گشت تا خدای متعال به کمک او لشکر اسلام را پیروز می ساخت. علی(ع) در شبی از دنیا رفت که در آن شب عیسی(ع) به آسمان صعود کرد و یوشع بن نون، وصی موسی(ع) درگذشت. وی در حالی جهان را وداع گفت که برای خویش سیم و زری باقی نگذاشت و تنها هفتصد درهم از عطایایش باقی مانده است که می خواست خدمت گذاری برای کسان خود فراهم کند.

در این هنگام، گریه گلوگیر امام حسن(ع) شد و شروع به گریستن نمود و مردم نیز با او همآوا شده و مسجد اعظم کوفه، یک پارچه گریه و ناله شد.

آن حضرت سپس خطبه اش را ادامه داد و درباره خودش نیز مطالبی فرمود و در پایان با این جملات، سخنرانی اش را به پایان رسانید: أنا من اهل بیت فرض الله مودّتهم فی کتابه، فقال تعالی: "قُلْ لا أسئَلُکُمْ عَلَیْهِ أجْراً اِلاّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی و مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةًً نَزِدْ لَهُ فیها حُسْناً"،(1) فالحسنة مودّتنا اهل البیت(ع).

آن گاه عبدالله بن عباس برخاست و در کنار آن حضرت ایستاد و گفت: معاشر الناس! هذا ابن نبیّکم و وصیّ امامکم فبایعوه؛ ای مردم! این بزرگ مرد، فرزند پیامبرتان و جانشین امامتان است. پس با او بیعت کنید.

مردم که از این سخن به وجد آمده بودند، گفتند: ما أحبّه الینا و أوجب حقّه علینا؛ چقدر او برای ما دوست داشتنی تر و حقش بر ما واجب تر است.

سپس با کمال رغبت و اشتیاق با آن حضرت بیعت کردند و او را به عنوان خلیفه و جانشین پدرش امام علی(ع) پذیرفته و پیروی اش را بر عهده گرفتند.(2)

ابن اعثم کوفی در باره اظهار تمایل مردم به خلافت امام حسن مجتبی (ع) چنین آورده است که پس از سخنان آن حضرت ، از اطراف و اکناف مسجد آواز برآمد که سَمِعنا و اَطَعنا یا امیر المؤمنین ، آنچه بر زبان مبارک امیر المؤمنین می رود ، راضی و اوامر و نواهی او را کَمر امتثال بسته ایم . به هر خدمت که فرمایی ، شرط متابعت به جای آریم و در تحصیل مطالب و مقاصد آن حضرت خویشتن داری نکنیم . ان شاء الله .(3)

بنا بر نقل مورخان شیعه بیعت با امام حسن مجتبی(ع)، در روز جمعه، بیست و یکم ماه رمضان، سال 40 هجری قمری واقع گردید و از آن پس، آن حضرت عاملان و استانداران خود را معرفی و حکومت را به طور رسمی بر عهده گرفت.(4)

ولی برخی از علمای اهل سنت، بیعت با آن حضرت را، روز بیست و سوم ماه رمضان دانسته اند.(5)

1-          سوره شورا (42)، آیه 23

2-          الارشاد ، ص 347؛ کشف الغمّة ، ج 2 ، ص 103 ؛ منتهی الآمال ، ج1، ص 224؛ زندگانی چهارده معصوم(ع) (ترجمه اعلام الوری)، ص 300 ؛ الفتوح (ابن اعثم ) ، ص 754

3-         الفتوح ( ابن اعثم ) ، ص 755

4-          الارشاد، ص 349 ؛ المستجاد ، ص 143 ؛ کشف الغمّة ، ج 2 ، ص 110

5-          التنبیه و الاشراف ، ص 260