چکیده :

یکی از مسایل فقهی که در این روزگار به تدریج دامن گیر مسلمانان شده و نیاز به طرح و بررسی داشته و پیدا کردن راه حل مناسبی را می طلبد ، بحث " عبادت در مناطق قطبی " است . زیرا بسیاری از عبادات ما مسلمانان بر پایه زمان استوار و بر اساس تغییر شب و روز ، واجب و یا حرام قرار می گیرند. در حالی که در مناطق قطبی زمان  دستخوش تغییر و تحول شده و وقت ها در آن جا نسبت به کشورهای معمور و مسکون دنیا متفاوت می باشد.بدین جهت لازم است نظرات و دیدگاه فقهای عظام مورد بررسی قرار گرفته  و راه حل مناسبی برای این مسئله پیدا شود .

 حالات زمین :

سیاره زمین کُرَوی است و به مانند سایر سیارات در حال چرخیدن می باشد. زمین ، دو نوع چرخش دارد : یکی به دور خود می چرخد که به آن حرکت وضعی می گویند که موجب پدید آمدن روز و شب می گردد. دیگری به دور خورشید می چرخد که به آن حرکت انتقالی می گویند که موجب پدید آمدن ماه ، فصل و سال می شود.

ولیکن کُرَویت زمین ، کامل نیست ، بلکه بین قسمت های آن تفاوت های چشمگیری است . مثلا قُطر زمین در خط فرضی " استوا " ( که در بخش میانی زمین به طور شرقی – غربی قرار داشته و کمر بند زمین محسوب می گردد.) به مقدار 756 / 12 کیلومتر است ولیکن از این مناطق هرچه به طرف شمال و یا به طرف جنوب برویم مقداری از قُطر زمین کاسته می شود ، به طوری که در مناطق قطبی به 714 / 12 کیلومتر می رسد و همین امر باعث می گردد که تولید روز و شب در مناطق قطبی با سایر مناطق متفاوت باشد.علاوه بر این ، چرخش زمین به دور خورشید ( حرکت انتقالی ) به گونه ای است که به سمت خورشید مایل می گردد و بدین جهت بخشی از زمین در نیمی از سال اصلاً خورشید را نمی بینند و یا اگر ببینند بسیار کوتاه مدت می بینند و نیمی دیگر همیشه خورشید را دیده و اگر در حالت شب قرار گیرند بسیار کوتاه مدت می باشد.

 مناطق قطبی :

به خاطر همین خصوصیاتی که در سطور بالا عرض کردیم ، در شمالی ترین و جنوبی ترین ناحیه کره زمین دو بخش وسیعی پدید آمده که به قطب شمال و قطب جنوب معروف و مشهور گردیده اند.این دو منطقه در تمام سال پوشیده از برف و یخ بوده و در بسیاری از ماه های سال در تاریکی مطلق و یا در نیمه تاریکی به سر می برند و در بقیه ماه های سال در روشنایی کامل و یا در نیمه روشنایی قرار دارند.

قطب شمال در حدود پنج میلیون و سیصد و ده هزار کیلومتر مربع وسعت دارد که در شمال کشورهای : روسیه ، فنلاند ، نروژ ، ایسلند ، گروئنلند ( دانمارک ) ، کانادا و آلاسکا ( آمریکا ) قرار دارد.

اما مساحت قطب جنوب در حدود 14 میلیون کیلومتر مربع ( بیش از هشت برابر ایران ) است که  توسط اقیانوس منجمد جنوبی محصور شده و در حقیقت بخش جنوبی اقیانوس های اطلس ، آرام و هند بوده و با فاصله بیشتری در جنوب کشورهای آرژانتین ، آفریقای جنوبی ، استرالیا  و نیوزلند قرار دارد.

در قطب شمال و قطب جنوب به خاطر برودت زیاد هوا و تاریکی نیمی از ایام سال ، به طور معمول کسی در آن ها زندگی نمی کند ولیکن در سال های اخیر تعداد قابل توجهی از کاشفان و دانشمندان زمین شناسی جهت فعالیت های اکتشافی و پژوهشی به همراه گروه هایی از دریا نوردان و نیروهای امدادی و خدماتی به طور غیر دایم مدتی در آن اقامت می کنند و سپس به اوطان اصلی خویش بر می گردند.

 دخالت زمان در عبادات :

بسیاری از عبادات انسان ها ( از هر دین و مذهبی ) مقید به وقت و یا زمان خاصی می باشند.( مانند عبادت مسحیان در روز شنبه در کلیساها ).

اکثر اعمالی عبادی مسلمانان نیز مقید به زمان یا وقت خاص می باشند.مانند نماز و روزه که متوقف به روز و شب و اوقات مخصوص به خود می باشند و عباداتی چون حج ، ماه رمضان ، لیالی قدر ، عیدها و موضوعاتی چون بلوغ کودکان ، وقت تکلیف ، خمس ، زکات  ، عده طلاق ، عده مرگ شوهر ، قصد اقامت ده روزه مسافر ، باقی بودن مسافر به مدت سی روز به طور مردد ، مدت حیض و نفاس ، خیار حیوان و غیره ( موارد زیادی که در تحریر الوسیله امام خمینی ، ج 2 ، ص 567 بیان شد ) که متوقف به زمان ( مانند ماه و سال ) می باشند.

 بی تردید هر دو بخش مزبور ، جای بحث و بررسی فراوانی دارد که می طلبد نویسندگان و محققان ما در این زمینه بیشتر تحقیق و کنکاش کرده و دیدگاه فقهی عالمان و فقیهان بزرگوار را مورد نقد و بررسی قراردهند تا به نظر مصاب و مورد اتفاق آنان دست یابند.ولیکن مشکل بخش دوم ( یعنی عباداتی که متوقف به ماه و سال می باشند) بیشتر و محسوس تر است. زیرا وقتی یک روز قطبی به مقدار شش ماه و یک شب قطبی نیز به مقدار شش ماه ادامه یابد ، لازم می یاید که یک شب و روز قطبی به اندازه یک سال مناطق معمور باشد و در نتیجه یک سال قطبی به اندازه 365 سال مناطق معمول باشد !

با این حساب در هر 365 سال یک بار ماه رمضان واقع می شود که مدت آن به اندازه 30 سال مناطق معمور می باشد.چنین عمری برای انسان ها وجود خارجی ندارد و بر فرض اگر کسی چنین عمری داشته باشد و بخواهد روزه بگیرد ، باید یک روز قطبی را که به اندازه شش ماه مناطق غیر قطبی است روزه داشته باشد که امر محالی است.

همین طور است مسئله بلوغ دختران و پسران و زمان تکالیفشان ، که به حساب قطبی هیچ گاه به سن تکلیف نمی رسند و همین طور بحث خمس و زکات و موضوعات دیگر.

 ضرورت بحث  :

 در باره لزوم بحث و بررسی در باره این موضوع نوظهور ، دیدگاه واحدی بین علمای ما نیست. زیرا برخی از آنان طرح چنین موضوعاتی را غیر ضروری و حتی غیر لازم دانسته و آن را موجب تضییع عمر و از دست دادن فرصت ها برای بحث و بررسی موضوعات ضروری دیگر می دانند. ولیکن برخی دیگر آن را از بحث های روز و از مسائل مستحدثه دانسته و بررسی آن را لازم و حتی ضروری می دانند.زیرا وقتی انسان ها برای رفتن به کُره ماه و کُرات دیگر آسمانی نام نویسی کرده و در نوبت سفر های فضایی قرار می گیرند ، از سفر به مناطق قطبی که در روی زمین بوده و رفت و برگشت به آن بسیار کم هزینه تر است ، صرف نظر نمی کنند.

 چه بسا در آینده ای نه چندان دور ، رفتن به مناطق قطبی جنبه تفریحی پیدا کرده و ثروتمندان و متمکنان عالم در ادامه زندگی خود ییلاق و یشلاق کنند و مدتی از سال را در مناطق قطبی به سر ببرند.

بدین جهت بحث و بررسی در باره احکام عبادی ساکنان مناطق قطبی نه تنها اتلاف عمر و تضییع فرصت ها نیست ، بلکه از بحث های لازم و حتی ضروری زمان ما است.

شایسته است در این جا به مواردی در باره حضور مسلمانان در این مناطق سرد اشاره ای داشته باشیم :

 1) در شهرکی به نام " اینوویک " واقع در بخش شمالی کشور کانادا تعدادی مسلمانان زندگی می کنند که اخیراً اقدام به اختصاص یک قطعه زمین جهت ساخت یک مسجد نمودند. سعید دهار نماینده انجمن اسلامی این شهرک اعلام کرد که این مسجد گنجایش یکصد نفر را خواهد داشت.طبق آمار سال 2001 میلادی تعداد ساکنان این شهرک 500 / 3 نفر بود که 45 نفر از آنان را مسلمانان تشکیل می دادند ولیکن بی تردید تعداد جمعیت فعلی آنان بسیار بیشتر از آن سال می باشد.( برگرفته از سایت خبری تابناک 17 / 1 / 1387 ) لازم به یادآوری است که این شهرک در مناطق قطبی قرار دارد.

 2) در ماه مبارک رمضان سال 1406 هجری قمری جمعی از مؤمنان مقیم لندن استفتایی از محضر حضرت آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)نموده و پرسش های خود را با طرح پاسخ های چندی مطرح کردند .از جمله در باره عبادت در مناطق قطبی پرسیدند : آیا اصولا فجر و غروب در عبادت ( مانند نماز و روزه ) موضوعیت دارند یا طریقیت ؟

 3) چند سال قبل مسلمان هایی که در بخش شمالی کشور فنلاند زندگی می کردند نامه ای به الازهر مصر ارسال و احکام نماز و روزه خویش را از فقهای بزرگ اهل سنت استفتا نمودند و الازهر را در بحث جدیدی وارد کردند.

دشمنان اسلام و بدخواهان مسلمین همین موضوع را بهانه ای برای حمله به اسلام و قرآن قرار داده و یکی از آنان با نوشتن مقاله ای با عنوان " آفتاب نیمه شب ، اسلام را به خطر انداخته است " جهانی بودن اسلام را مورد نقد و ایراد قرار دادند.

در آن سال ، ماه اوت ( مقارن مرداد ماه ) ماه مبارک رمضان بود و در آن ایام ، مناطق قطبی از روشنایی خورشید بیشترین استفاده را می برد که خورشید یا اصلا غروب نمی کرد و یا اگر غروب هم می کرد ، غروبش بسیار کوتاه مدت و کم رنگ بود و بلافاصله شروع به باز شدن و روشنایی دادن می نمود و همین مسئله مسلمانان را از جهت روزه داری با مشکل روبرو کرده بود. ( برگرفته از سایت :(www.bartar.netfirm.com)

 لازم به یادآوری است کلیه نقاطی که بالاتر از مدار 5/66 درجه قرار داشته باشند ، با چنین مشکلی مواجه خواهند بود.بخش شمالی کشور فنلاند در مدار 70 درجه قرار دارد که یک روز آن به مدت دوماه ( از اوائل خرداد تا اواخر مرداد ماه ) و یک شب آن نیز به مدت دو ماه ( از اوائل آذر تا اواخر دی ماه ) ادامه خواهد داشت و اگر مسلمانانی در این مناطق زندگی کنند با چنین معضلی دست به گریبان خواهند بود. 

بنا براین بحث و بررسی این موضوع بسیار اهمیت داشته و مشکل مومنان ساکن در چنین مناطقی را حل و فصل خواهد نمود و بدین جهت ضرورت آن بر کسی پوشیده نمی باشد .

 حکم فقهی شرعی  :

برخی از فقهای عظام حکم خاصی برای چنین پدیده ای فرض نکرده و بدین جهت اصل موضوع را از ممتنعات و یا رفتن در چنین مکانی را از محرمات برشمرده اند.به عنوان مثال ، مرحوم محقق نائینی (ره) آن را از ممتنعات عادی دانسته و فرموده است : الظاهر خروج هذا الفرض و اشباهه من الممتنعات العادیة عن موضوعات الاحکام . ( العروة الوثقی ، ج 3 ، ص 634 )

هم چنین آیت الله خوئی (ره) رفتن به چنین مناطقی را مجاز ندانسته و خروج از آن را واجب می داند و در این باره فرمود : و لایبعد وجوب الهجرة الی بلاد یتمکن فیها من الصلاة و الصیام .( العروة الوثقی ، ج 2 ، ص 56 )  البته وی بعدا حکم فقهی اش را بیان نموده که در بخش فتواهای فقها بیان خواهیم کرد.

اما بسیاری از فقهای عظام چنین نظری ندارند و معتقدند که برای هر پدیده ای در شرع مقدس اسلام حکم خاصی است و اصولا هیچ امری از این پنج حالت خالی نیست : واجب ، مستحب ، حرام ، مکروه و مباح .

بدین جهت از نظر فقه اسلامی هیچ موضوع و هیچ حادثه ای بدون حکم نیست و الحمد لله رب العالمین قوانین اسلامی آن چنان جامع و فراگیر است که هیچ موضوعی را فروگزار نکرده است.

 در این باره چند دسته از اخبار و احادیث وجود دارد که به برخی از آن ها اشاره می کنیم :

 1) اخباری که دلالت دارند بر این که برای همه چیز در کتاب یا سنت حکمی است . مانند روایتی که از امام جعفر صادق (ع) نقل شده که آن حضرت فرمود : ما من شیئی الا و فیه کتاب او سنة .( الکافی ، ج 1 ، ص 59 )

 2) اخباری که دلالت دارند بر این که تمام چیزها حکمی دارند حتی ارش خدش . مانند روایتی که سلیم بن ابی حسان عجلی از امام جعفر صادق (ع) نقل کرده است که در آن چنین آمده است : سمعت اباعبد الله (ع) یقول : ما خلق الله حلالا و لاحراما الا وله حدّ کحدود داری هذا ، فما کان فی الطریق فهو من الطریق ، و ما کان فی الدار فهو من الدار ، حتّی ارش الخدش فما سواه ، والجلدة و نصف الجلدة .( الکافی ، ج 1 ، ص 59 و ج 7 ، ص 175 ؛ المحاسن ، ج 1 ، ص 273 ؛ النوادر ، ص 161 )

 3) اخباری که در باره بنای اسلام نقل شده است . مانند روایتی که از رسول خدا (ص) نقل شده که فرموده است : بنی الاسلام علی خمس : شهادة ان لا اله الا الله و ان محمد رسول الله (ص) ، و اقامة الصلاة ، و اتیان الزکاة ، و صیام شهر رمضان ، و حج البیت لمن استطاع الیه سبیلا.( المعتبر ، ج 2 ، ص 11 ؛ منتهی المطلب ، ج 2 ، ص 642 ؛ صحیح مسلم ، ج 1 ، باب 5 ، ص 45 ).

هم چنین در روایتی از امام محمد باقر (ع) آمده است : بنی الاسلام علی خمسة اشیاء : علی الصلوة ، والزکوة ، والصوم ، والحج ، والولایة.( منتهی المطلب ، ج 2 ، ص 557 ؛ مجمع الفائدة ، ج 5 ، ص 1 ؛ جواهر الکلام ، ج 17 ، ص 223 )

 4) حدیثی که از طریق اهل سنت در باره خروج دجال روایت شد. این حدیث که در بسیاری از منابع معتبر اهل سنت از رسول خدا (ص) روایت شده است مقداری طولانی می باشد که فرازی از آن را به اندازه نیاز بحث این جا نقل می کنیم . نواس بن سمعان گفت : هنگامی که رسول خدا (ص) دجال و خروج آن را بیان فرمود ، ما از وی پرسیدیم : یا رسول الله (ص) ، ومالبثه ؛ ای پیامبر خدا (ص) مقدار حضور وی چه مقدار است ؟ آن حضرت فرمود : اربعون یوما ، یوم کسنة و یوم کشهر و یوم کجمعة و سائر ایامه کایامکم . قلنا : یا رسول الله (ص) فذلک الیوم الذی کسنة اتکفینا فیه صلاة یوم ؟ قال (ص) : لا ، اقدروا له قدره ؛ چهل روز که یک روز آن به اندازه یک سال شما است ، یک روز آن به اندازه یک ماه شما است ، یک روز آن به مانند روز جمعه و بقیه روزهای آن به مانند روزهای شما است.

ما پرسیدیم : ای رسول خدا (ص) ، آن روزی که به اندازه یک سال ما است آیا خواندن یک روز نماز ( یعنی هفده رکعت نماز یومیه ) برای ما کفایت می کند ؟ پیامبر (ص) فرمود : نه ، بلکه به مقدار آن روز ( که به اندازه یک سال است ) مقدر کنید ( یعنی حساب کنید و نماز یک سال را انجام دهید ).

  ( صحیح مسلم ، ج 8 ، ص 197 ؛ مسند احمد بن حنبل ، ج 4 ، ص 181 ؛ المجموع ، ج 3 ، ص 47 ؛ الاقناع ، ج 1 ، ص 102 ).

 این حدیث شریف دلالت بر استمرار احکام و تعطیل ناپذیری آن دارد.بنا بر این ، استمرار تاریکی شب و یا استمرار روشنایی آفتاب در روزها و حتی هفته ها و ماه های سال محملی برای تعطیلی عبادات و متوقف ماندن احکام شرعی نمی باشد.