حجت الاسلام شاه بیکی از سوی شبکه ایسلامیک داک ( www.islamicdoc.com ) مصاحبه ای با من در باره علم و فن نمایه سازی و چگونگی انجام آن در مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی ( وابسته به معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ) انجام داد که در سایت فوق الذکر و هم چنین در وبلاگ نمایه منابع دینی ( namayahdini.blogfa.com) منتشر شد . جهت اطلاع کاربران محترم متن آن را در این جا نیز به استحضار می رسانم . امید است گام های مهم تری در فرهنگ سازی و فعالیت های عملیاتی در خصوص نمایه تمامی منابع دینی و مذهبی برداشته شود.

---------------------------------------------------------------

نمایه چیست و چه  جایگاهی در نظام های مدیریت اطلاعات  دارد ؟

نمایه که معادل واژه لاتینی " Index  " است، در اصل به معنای نشان دادن و خاطر نشان کردن می باشد و در علم اطلاع رسانی، سیاهه نظام یافته کلید واژه هایی است که به منظور کمک به استفاده کنندگان در جایابی اطلاعات یک مدرک ساخته می شود.
نمایه سازی(Indexing service) که یکی از رایج ترین شیوه های پذیرفته در سازماندهی اطلاعات در سطح جهان است، طبق استاندارد ایزو 5963 به معنای عمل توصیف یا شناسایی محتوای موضوعی یک مدرک می باشد.
در واقع ثبت و ضبط محتوای اطلاعاتی مدارک با استفاده از روش های گوناگون به منظور سازماندهی اطلاعات به قصد سهولت بازیابی را نمایه سازی می گویند.
در بین انواع نمایه ها ، نمایه موضوعی بخاطر مفید بودن و کارسازتر بودن در تنظیم اطلاعات ، مقبولیت بیشتری یافت.
زیرا با این روش می توان محتوای کتاب های یک کتابخانه ( مانند : کتابخانه ملی ایران) ، یا موضوعات یک علم  ( مانند : علم کلام ) ،  یا مجموعه آثار یک اندیشمند و نویسنده کثیر الآثار ( مانند : شهید مطهری ) را به گونه ای تنظیم  کرد که بازیابی آن به سهولت و بر اساس خواسته کاربر در اسرع زمان انجام یابد .
اما نمایه سازی موضوعی نیازمند یک ابزار ساختاری اطلاعاتی برای نظم بخشی اطلاعات است ؛ ابزارهای متعددی تاکنون طراحی و تجربه و مورد استفاده قرار گرفته اند که " سرعنوان های موضوعی " از جمله آن ها بود ، و لیکن چنین ابزارهایی برای دانشمندان و فعالان این عرصه اقناع کننده نبود ، تا این که در دهه های اخیر به " اصطلاح نامه ( Thesaurus ) " رهنمون شدند .
با تست ها و تجربیاتی که از نمایه سازی منابع با استفاده از اصطلاح نامه به عمل آمد ، رضایت نسبی دانشمندان علم اطلاع رسانی محقق گردید و هم اینک همه اتفاق نظر دارند که نمایه سازی منابع با استفاده از اصطلاح نامه ، بسیار راهگشا و مفید می باشد و به همین جهت در عرصه کتابداری و اطلاع رسانی جهانی هم اینک روش نمایه سازی منابع با استفاده از اصطلاح نامه به سرعت در حال فراگیر شدن می باشد.<

نمایه سازی به چند دسته تقسیم می شود ؟ 

نمایه سازی از جهات مختلف قابل تقسیم و دسته بندی است. از جمله، در شیوه اخذ کلید واژه های نمایه ای به سه دسته تقسم می گردد:

-    نمایه سازی آزاد
-    نمایه سازی طبیعی
-    نمایه سازی موضوعی
نمایه سازی آزاد و طبیعی هیچ کدام بر اساس اصطلاح نامه نمی باشد و فقط در نمایه سازی موضوعی امکان استفاده از اصطلاح نامه وجود دارد ، به این صورت که نمایه ساز پس از مطالعه دقیق یک متن و تجزیه و تحلیل آن ، موضوع استخراج شده را با اصطلاحاتی توصیف و یا  به قول نمایه سازان ترجمه می کند .
البته ممکن است اصطلاحاتی که نمایه ساز به کار می گیرد عیناً در متن سند وجود نداشته باشد و او با مطالعه و برداشت ذهنی خویش آن ها را انتخاب کرده باشد .  همین امر می تواند یکی از  امتیازهای مهم نمایه موضوعی بر سایر نمایه ها باشد .
تفاوت نمایه سازی های آزاد و طبیعی با نمایه سازی موضوعی چیست ؟

در نمایه سازی آزاد و طبیعی، نمایه ساز تنها حق انتخاب واژه ها و اصطلاحاتی را دارد که در متن سند موجود باشد و بازیابی اطلاعات نیز در این روش ها طبعا به صورت لفظی است نه موضوعی .
اما در نمایه سازی موضوعی ، اطلاعات بر اساس نظمی خاص و با استفاده از واژگان کنترل شده ( از جمله مراعات اعم و اخص و اخذ واژه راجح در ترادف واژه های مشابه ) تنظیم می گردد و در هنگام بازیابی اطلاعات نیز چنین لحاظ هایی در نظر گرفته می شود تا به اطلاعات مطلوب و دلخواه دسترسی پیدا شود. به عنوان مثال برای متن زیر :
" نادرشاه در زمان پادشاهی خود از ایران به هندوستان هجوم آورد و گوهرهای گرانبهایی از معبد های دهلی غارت و به ایران منتقل نمود . "
در نمایه سازی آزاد و طبیعی این متن ، نمایه ساز تنها مجاز است از واژه هایی چون : هندوستان ،  دهلی ، نادرشاه ، ایران ، گوهرها ، غارت  و ...؛ استفاده کند و در مقام بازیابی با همین واژگان بازیابی کند . در حالی که اگر مقداری از واژگان مزبور تغییر کند ، مثلا به جای هندوستان از واژه هند ، یا به جای نادر شاه از واژه بنیان گذار سلسله افشار ، یا به جای معبدها از واژه های معابد و یا عبادت گاه ها استفاده شود ، کاربر در بازیابی  با مشکل روبرو می گردد.
ولی در نمایه سازی موضوعی این چنین نیست ، بلکه نمایه ساز باید واژه های کنترل شده را ( که از قبل روابط آن ها برقرار و تکلیف ترادف ها تعیین شده باشد ) انتخاب کند و در مقام بازیابی نیز دست کاربر باز و از طرق مختلف و متعدد می تواند به چنین مطلبی دست یابد. بنا بر این لازم نیست دقیقاً واژه های مزبور (هندوستان ،  دهلی ، نادرشاه ، ایران ، گوهرها ، غارت  و ...) انتخاب شوند بلکه باید ببیند برای مثلا هندوستان چه واژه ای تعیین شده و همین طور بقیه .
علاوه بر این، می توان اصطلاحات را با یکدیگر ترکیب کرد و به موضوع خاص تری دست پیدا کرد.
عامل انسانی در نمایه سازی چقدر مؤثر است ؟

نقش عامل انسانی در نمایه سازی بسیار مهم است . فرایند نمایه سازی را می توان به دو  مرحله به شرح ذیل تعریف کرد :
الف-  تحلیل موضوعی :
یعنی  یک نمایه ساز متنی را به صورت جامع ، کامل و دقیق مطالعه  و سپس تحلیل می کند که این متن در چه موضوعی است و در تقسیم بندی موضوعی در کدام یک از رشته های فرهنگی ، سیاسی ، اجتماعی و عقیدتی جا می گیرد و سپس مشخص می کند که آیا این مقدار از حجم سند بار اطلاعاتی و ارزش نمایه سازی دارد یا نه و چه مقدار امکان عمیق شدن در آن وجود دارد ؟
البته همه این ها بستگی به دو شاخصه اصلی دارد :
1- سیاست سازمانی که امر نمایه سازی را انجام می دهد.
زیرا این سازمان متولی امر نمایه سازی است که تصمیم می گیرد نمایه سازی یک سند ، به چه صورتی انجام یابد . به صورت جامع نگر باشد یا جزء نگر ؟ تفصیلی باشد یا اجمالی ؟ کم عمق باشد یا با عمق بیشتر ؟
چون یک وقت سازمانی تصمیم می گیرد کتابی به عنوان هسته نمایه شود . مثلا کتابی چون نهج البلاغه در دستور کار قرار گیرد. طبعا باید به صورت جامع نگر و تفصیلی و با عمق بیشتر نمایه شود.
اما گاهی کتابی در شرح نهج البلاغه در دستور کار قرار می گیرد که چنین دقت هایی را لازم ندارد.
2-    سطح  علمی و فهم شخصی نمایه ساز .
منابعی که جهت نمایه سازی در اختیار یک محقق قرار می گیرد باید با تخصص علمی او سنخیت داشته باشد و توان تحلیل مطلب و دانش نمایه سازی و استفاده از اصطلاح نامه را در حد مقبول داشته باشد.
ب – ترجمه و توصیف :
یعنی پس از مطالعه سند و تحلیل آن باید برای انتخاب اصطلاحات مورد نظر اقدام نماید.
گاهی اتفاق می افتد که  این مرحله ، کار نمایه سازی را مشکل کند . زیرا  افرادی هستند که در فهم سند و تحلیل آن توان کافی دارند ولی قوت آنان در ترجمه و توصیف آن اندک است و در انتخاب اصطلاح عام یا خاص و یا بین خاص و اخص و هم چنین بین اصطلاحات مترادف دچار تردید و اشتباه گردند و نمایه مطلوبی را ارائه نکنند .
به همین جهت ، نمایه سازان علاوه بر فن نمایه سازی ، باید  با اصطلاحات و اصطلاح نامه نویسی نیز آشنایی داشته باشند . از اصطلاحات و انواع روابط بین آن ها مانند رابطه کل و  جزء ، اعم و اخص و رابطه وابسته اطلاع کافی داشته باشند و بهترین و خاصترین اصطلاح را برای نمایه ها انتخاب کنند . همه این ها نشان می دهد که عامل نیروی انسانی در نمایه سازی منابع، اهمیت بسزایی دارد.
چند درصد احتمال اشتباه در انتخاب نمایه ها برای یک مفهوم وجود دارد و آیا نمایه های انتخابی مورد بازبینی قرار می گیرند یا خیر ؟

در حوزه علمیه قم ، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی نخستین مرکزی است که اقدام به نمایه سازی منابع اسلامی نموده است . به همین جهت آزمون و خطا در کار آن زیاد بوده و نمایه هایی که در سالهای 75- 1368 روی مجموعه آثار شهید مطهری ، مجلات و نشریات کشور انجام شده بی عیب و اشکال نیست و اکنون که آن ها را نگاه می کنیم، برخی از آن ها  مورد پسند واقع نمی شوند . اما در دو سه سال اخیر ، مرکز با رویکرد جدید اقدام به نمایه سازی منابع اسلامی نموده که بسیار قابل توجه می باشد .
نمایه سازی در این مرکز فرآیند خاصی دارد ؛  ابتدا نمایه سازی یک منبع به شخصی که در آن زمینه تخصص یا حداقل آشنایی کامل داشته باشد واگذار می شود و آن محقق با توجه به دوره نمایه سازی که از قبل گذرانده کار را انجام می دهد .
در مرحله دوم ، شخصی که تجربه و مهارت بیشتری نسبت به شخص اول دارد کار را کنترل می کند و بدون این که دخل و تصرفی در آن کرده و یا تغییری ایجاد کند ، گزارشی کتبی تهیه و به مدیر نمایه سازی ارائه می کند و سپس کنترل کننده دیگری آن را مجددا کنترل و موارد صحیح را اعمال می کند و یک نمایه بایسته ای را ارائه می نماید.
به همین جهت نمایه های فعلی از دقت بالایی برخوردارند ؛ گرچه بدون خطا نیستند ولی احتمال خطا در آن ها اندک است .
پیشرفت کار نمایه سازی در مرکز چگونه است؟

در این مرکز  سه گونه نمایه سازی انجام می شود  :
1. نمایه سازی موضوعی منابع هسته .
مجموعه ای از منابع که بر اساس تشخیص شورای علمی نمایه سازی به عنوان منابع اصلی (و یا هسته) در یک رشته علمی معرفی می شوند که باید به صورت جامع نگری و عمیق نمایه سازی گردند که این امر مستلزم دقت و صرف زمان و هزینه  زیادی است .

2. نمایه سازی منابع غیر هسته .
منابعی که از نظر شورای علمی گروه نمایه سازی قابلیت و صلاحیت نمایه شدن را داشته باشند ولی به عنوان هسته شناخته نشوند ، در این گونه منابع طبق روش معمول نمایه سازی می شود ولی با عمق کمتر و به صورت جزء نگری.
3. فهرست نویسی تحلیلی – موضوعی
یعنی نمایه ساز در حد کلی سندی را مطالعه و موضوعات آن را نمایه می کند.
بدین گونه که یک محقق سند مورد نظر را از ابتدا تا انتها مطالعه و بررسی کرده و مشخص می کند که این سند شامل چند موضوع است و موضوعات آن را به صورت خاص نمایه می کند.
هر سندی معمولاً یک موضوع جامع و کامل دارد ولی مهم این است که موضوعات خاص تر و پایین تر آن نیز شناخته و معرفی شوند . به عنوان مثال سندی در موضوع معاد به نمایه ساز داده می شود و از وی خواسته می شود که موضوعات خاص تر و ریزتر آن را بشناسداست . نمایه ساز هنگامی که این سند را مطالعه می کند می بیند موضوعات خاص تری چون :  معاد جسمانی ، معاد روحانی ، عالم برزخ ، عالم مثالی ، عالم قیامت ، حساب و کتاب و ... در این سند وجود دارد و لاجرم همه آن ها را به موضوع اصلی می افزاید .
البته محدودیتی در تعداد موضوعات نیست؛ هر تعدادی که نیاز باشد باید نمایه شود .
بر این اساس ، کار نمایه منابع هسته که وقت بیشتر و بودجه زیادتری نیاز دارند ، نسبت به دو کار دیگر نمایه سازی پیشرفت کمتری دارند . اما پیشرفت فهرست نویسی تحلیلی – موضوعی قابل قبول است و پشرفت نمایه منابع هسته نیز در حد مقبول می باشد.
آیا نمایه سازی با فهرست نویسی تحلیلی – موضوعی تداخل کاری ندارد ؟

خیر ، تداخل کاری وجود ندارد . زیرا هر یک از آن دو سازکار جداگانه ای دارند.
در نمایه سازی ، از ترکیب اصطلاحات متعدد و یا واژه های کلیدی لازم استفاده می شود و از مجموع آن ها یک چکیده مانندی حاصل می گردد و کاربر را به راحتی به موضوع مورد نظر می رساند.
ولی در فهرست نویسی تحلیلی – موضوعی تنها از یک اصطلاح استفاده می شود و ترکیب واژه ها در آن مفهومی ندارد.
اصولا فهرست نویسی منابع به چند صورت انجام می گیرد که ذیلا به آن ها اشاره می کنم :
الف ) توصیفی
ب ) موضوعی
ج ) تحلیلی – موضوعی
مورد اول در خصوص ویژگی های پیرامونی کتاب است ولی دو مورد بعدی در خصوص محتوا و موضوعات درونی کتاب می باشد. منتهی با این تفاوت که در موضوعی تنها به موضوع کلی و اصلی کتاب اشاره می شود ولی در تحلیلی – موضوعی ، به موضوعات اصلی و فرعی نیز پرداخته می شود ولی در هردو قسمت از تک اصطلاح استفاده می شود و هیچ تلاشی برای ترکیب آن ها به عمل نمی آید.
به هرحال شباهت هایی بین نمایه سازی موضوعی و فهرست نویسی تحلیلی – موضوعی وجود دارد و بدین جهت امکان انجام فهرست نویسی تحلیلی – موضوعی در گروه نمایه سازی می باشد. البته این امر بستگی به تصمیم ریاست محترم مرکز دارد که این کار را به کدام یک از دو گروه نمایه سازی و فهرست نویسی محول کند.
در بازیابی اطلاعات بهتر است از تک اصطلاح استفاده شود یا از اصطلاحات ترکیبی ؟ هم چنین آیا جستجو  در نرم افزار مربوطه به صورت لفظی انجام می شود ؟

آقای لنکستر ( پدر نمایه سازی نوین ) در کتابی که در مورد نمایه سازی نوشته ، معتقد است که هر مقدار کلیدواژه ها یا اصطلاحات نمایه ها زیادتر باشد، یعنی در انتخاب اصطلاحات روش جامع نگری در پیش بگیریم ، بازیابی اطلاعات از راه های گوناگون میسورتر و راحت تر  انجام می گردد. منتهی با این تفاوت که اگر از اصطلاحات کمتری استفاده شود ، حجم اطلاعات بازیابی شده زیادتر می گردد ولی اگر از اصطلاحات زیادتر استفاده شود ، حجم اطلاعات بازیابی شده کمتر می گردد.
به عنوان مثال در یک پایگاه اطلاعاتی ، اگر بخواهیم این موضوع را بازیابی کنیم  : دیدگاه علامه حلی در مورد قمار .
اگر فقط اصطلاح " قمار " را انتخاب کنیم ،  تمام مطالب مربوط به  قمار ، اعم از احادیث  ،  نقد و دیدگاه های اشخاص در مورد قمار ، چگونگی قمار و  انواع آن بازیابی می شود. در نتیجه  برای یافتن دیدگاه علامه حلی در مورد قمار  مقداری با مشکل روبرو می گردیم.
اگر جستجوی ما در فضای اینترنتی باشد ، این مشکل مضاعف می گردد ، زیرا یک باره با هزار ها مطلب در مورد قمار روبرو می گردیم و پیدا کردن دیدگاه علامه حلی در مورد قمار را از میان انبوه اطلاعات بسیار مشکل می گردد.
پیشنهاد ما این است که هر تعداد اصطلاح که نیاز است و در بازیابی می تواند کمک کند ، انتخاب گردد. در مثال مذکور هر سه اصطلاح ": قمار ، علامه حلی و دیدگاه "  وارد شوند تا کاربر بتواند با ترکیب آن ها به مطلب مورد نظر خویش برسد.
البته توجه داشته باشیم که همه اصطلاحات مورد نیاز ما در نمایه سازی ، اصطلاحات علمی نیستند . اصولا اصطلاحات را می توان به سه دسته تقسیم کرد :
1)    اصطلاحات علمی.
یعنی اصطلاحاتی که مربوط به یک علم بوده و در ساختار آن قرار می گیرند. مثلا همین واژه "  قمار " که جایگاهش در علم فقه است و بحث آن در مکاسب محرمه می آید. البته در علوم دیگر نیز جایگاهی دارد که فعلا مورد بحث ما نیستند.
2)    اصطلاحات أعلام یا اسامی شخصیت های حقیقی و حقوقی ، مانند علامه حلی یا کتابخانه ملی.
3)    اصطلاحات چک لیستی . یعنی اصطلاحاتی که در بیش از یک علم مورد استفاده قرار می گیرند. مانند کلماتی چون  " دیدگاه ، اقسام ، تعریف " .
در واقع این ها اصطلاحات کمکی اند که برای بهتر نشان دادن نمایه ها استفاده می شوند . به کارگیری این اصطلاحات باعث می شود اطلاعات خاص تر و بهتری در بازیابی بدست آید .
همه این ها بر اساس بازیابی واژه ای اطلاعات است .
اما علاوه بر آن ، بازیابی اصطلاح نامه ای نیز وجود دارد که از این طریق خیلی بیشتر و بهتر می توان اطلاعات را بازیابی کرد .
به هر حال در مقام بازیابی ، از طرق مختلف از جمله ترکیب اصطلاحات ، تک اصطلاح ، اصطلاح نامه ای و درختواره اصطلاح می توان به اطلاعات دسترسی پیدا کرد .
اما در نحوه بازیابی اطلاعات ، گرچه جستجوی لفظی و کلمه ای می تواند کمک فراوانی نماید ، اما هیچ گاه به پای جستجوی موضوعی نمی رسد.
در بین تمامی مراکز دست اندرکار در تنظیم اطلاعات منابع ، نام مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی ، در موضوعی نمودن کارهای پژوهشی و بازیابی هدفمند آن ها می درخشد و در این ارتباط کارهای بایسته و شایسته ای انجام داده است.
در مورد ساختار گروه نمایه سازی و جایگاه آن در مرکز ، توضیح دهید .

ساختار گروه نمایه سازی بدین صورت است : الف : مدیر گروه  ب : شورای علمی گروه  ج : کارشناسان گروه  د : دبیر گروه   ه : گروه پروژه ها .
اما جایگاه آن در مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، یکی از گروه های پژوهشی و  سابقه دار این مرکز می باشد.
توضیحاً این که از آغاز به کار مرکز ، دو گروه پژوهشی از سوی معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی به این مرکز اختصاص یافت . یک گروه با عنوان اصطلاح نامه و فرهنگ نامه و گروه دوم با عنوان نمایه سازی و فهرست نویسی. هر دو گروه در مدیریت ساماندهی مرکز جای داشتند .
با رایزنی هایی  که مسئولین مرکز با مسئولین پژوهشگاه و معاونت پژوهشی و حتی ریاست محترم دفتر تبلیغات اسلامی به عمل آوردند ، به این نتیجه رسیدند که این دو گروه را به چهار گروه تفکیک کنند تا کارها بهتر ، بیشتر و منظم تر انجام شود . لذا در حال حاضر ، چهارگروه پژوهشی در مرکز ایجاد شده که از استقلال بیشتری برخوردارند و هر گروه می تواند رأساً مأموریت های مربوط به خود را انجام دهد . آن چهار گروه عبارتند از :
-    اصطلاح نامه
-    فرهنگ نامه
-    نمایه سازی
-    فهرست نویسی
الحمد لله گروه نمایه سازی از موقعیت ممتازی برخوردار است و نگاه مسئولان معاونت پژوهشی و کل دفتر تبلیغات اسلامی نسبت به آن مثبت است.
اگر امکان دارد همکاران خود ( اعم از قدیمی ها که باتجربه ترند  و همچنین جدیدتر ها ) را معرفی نمایید .

همکاران ما در گروه نمایه سازی بدین قرارند:
الف)    شورای علمی گروه : حجج اسلام آقایان : حسین حسن زاده ، سید تقی واردی ، عبد الرحیم سلیمانی ، سید مهدی نظامی ، محمد علی غلامی ( و برخی از متخصصان و کارشناسانی که به مناسبت موضوع دعوت می شوند )
ب )    عضو هیئت علمی گروه :حجت الاسلام سید مهدی نظامی
ج )    دبیر گروه : حجت الاسلام  حمزه اسعدی
د)    محققان قرارداد ساعتی : حجج اسلام آقایان: محمد علی غلامی ، علی رحیمی ، غلامرضا مرادی و دکتر فرهاد محمدی نژاد ( البته حجت الاسلام  دکتر سعید مسعودی نیز از این گروه بودند که اول مهر امسال به رحمت ایزدی پیوست )
ه )    محققان پروژه ای : حجج اسلام آقایان: عبد العلی دهقانی ، احمد خیرخواه ، مهدی خاتم کوه ، محمود ذوقی ، محمود نیاکان و مهدی نوروزی  
فرق نمایه سازی های مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی با دیگر مراکز چیست ؟ آیا تفاوت اساسی در زبان کنترل شده بین ما و دیگران وجود دارد ؟

نمایه سازی موضوعی به نحوی که فعلا در مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی انجام  می شود ، در سایر مراکز پژوهشی حوزه علمیه مشاهده نمی شود و سابقا تنها در مرکزی به نام بنیاد تاریخ شعبه قم نمایه سازی انجام می شد . آنها مجلاتی را که در زمینه تاریخ انقلاب اسلامی و حوادث انقلاب بود ، نمایه سازی می کردند ، چند جلد کتاب نیز از این نمایه چاپ و منتشر شد . ولی اطلاع جدیدی از ادامه کار آنها ندارم.
اما در تهران  یکی دو مرکز، کار نمایه سازی انجام می دهند که معروف ترین و مؤثر ترین آن ها مرکز  اسناد و مدارک علمی ایران است که به نام پژوهشگاه علوم و فن آوری تغییر نام یافته است .
اما در عرصه نرم افزاری و اینترنتی ، در تمام پایگاه های اطلاعاتی که تا کنون تهیه و عرضه شده اند ،  چیزی به عنوان نمایه سازی موضوعی به چشم نمی خورد.
اما بخش های پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی تلاششان بر این است که تمامی کارهای خود را به صورت موضوعی انجام دهند و نمایه سازی موضوعی منابع علوم اسلامی ، فعلا تنها در مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی انجام می گیرد.
تاریخچه اقدامات انجام شده در مرکز و پروژه های قدیم و جدیدگروه را بیان  فرمایید .

نمایه سازی در این مرکز سه دوره داشته است :
1. دوره ابتدایی . در این دوره  بنده به همراه چند نفر از دوستان نمایه ساز  – مانند آقایان: میرعمادی ، موسوی زنجانی ، بقایری پور ،  عسگری یزدی و ... – پس از انجام مطالعات شخصی و گذراندن دوره های آموزشی در تهران و قم ،  نمایه سازی را از روزنامه ها شروع کردیم . چون در روزنامه ها همه نوع اطلاعات وجود دارد، کار نمایه آن ها سخت تر است . بعد از روزنامه ها  نسبت به نمایه سازی مجلات نیز اقدام کردیم. همزمان نمایه سازی یک سری از مجموعه آثار اندیشوران مانند مجموعه آثار شهید مطهری ، مقام معظم رهبری ، آیت الله جوادی آملی و علامه حسن زاده آملی نیز به صورت آزمایشی در دستور کار قرار گرفت.
در این بین با مشکل "کلیدواژه" یا " اصطلاح کنترل شده " مواجه شدیم و با وجود اینکه گروهی خاص برای حل این مسئله تشکیل شده بود، ولی کار به راحتی پیش نمی رفت. نهایتا به این نتیجه رسیدیم که کار نمایه سازی را موقتا تعطیل و به امر اصطلاح نامه نویسی بپردازیم . از همان زمان کار اصطلاح نامه نویسی با مدیریت حجت الاسلام والمسلمین یعقوب نژاد آغاز و به مرور زمان به مراحل شکوفایی خود رسید .
2. دوره میانی.  از سال 1375 تا 1382 نمایه سازی مرکز محدود شده بود به برخی از مجلات دفتر تبلیغات اسلامی و در کنار آن تعدادی از آثار خطیب توانا حجت الاسلام والمسلمین مرحوم فلسفی نیز نمایه شد و با نام " خطیب "  در قالب یک نرم توزیع گردید.
3. دوره نمایه سازی تخصصی . در این دوره، نمایه سازی منابع وارد فاز جدیدی شد و گام های مهم تر و مفیدتری برداشت. این دوره از سال های 1382 شروع شد و نخستین منابعی که در دستور نمایه سازی قرار گرفتند  ، منابع  علم اصول بودند که تعداد 120جلد از این منابع بر اساس اصطلاح نامه جامع علوم اسلامی نمایه سازی شدند.
نمایه های منابع علم اصول در کنار سایر اطلاعات مربوط به این علم ، در قالب نرم افزاری به نام " پایگاه تخصصی اصول فقه " تهیه و توزیع شد و مورد استقبال روحانیان و طلاب حوزه و سایر پژوهنگان علم اصول قرار گرفت.
لذا جمع آوری انواع اطلاعاتی که در این زمینه برای پایگاه لازم بود به قسمتهای مختلف مربوطه سپرده شد .بخشهای اصطلاح نامه ، فرهنگ نامه و نمایه سازی باید منابع موردنیاز خود را فراهم می کردند .
پروژه بعدی ، نمایه سازی منابع علوم قرآنی بود که از سال1386 آغاز و اوائل 1388  به اتمام رسید . هم اینک نمایه سازی آن آماده است و لی بقیه بخش های آن از جمله متن های الکترونیکی آن ها در حال اتمام است .
لازم به ذکر است که اطلاعات جانبی دیگر مانند پایان نامه ها ، سایت ها و مقالات علوم قرآنی را جمع آوری ، موضوع بندی و در حال تکمیل شدن می باشند.
اما پروژه مهم دیگر که در دست اقدام است  ، نمایه منابع کلام اسلامی است که نمایه آن در حال اتمام است و 80درصد کارآن  انجام شده است . قریب به یک صد منبع اصلی کلام اسلامی ( اعم از منابع شیعه و اهل سنت ) در این  پروژه  با همان سیاست جامع نگری و اخص گرایی قرار گرفته است. امید است تا پایان سال جاری نمایه تمام منابع مورد نظر به اتمام برسد.
در پروژه علوم قرآنی چند کتاب نمایه شده و چه تعداد نمایه برای آن ها زده شده است ؟ هم چنین از محققین زبده ای که پس از سال ها کار در مرکز تجربه خوبی کسب نموده اند چند نفر و چه مقدار ساعت برای نمایه سازی استفاده شده است ؟

این پاسخ را به  صورت اجمال عرض می کنم : از منابع هسته علوم قرآنی تعداد 50 جلد را  مورد نمایه سازی قرار دادیم که برخی از آن ها ( مانند البرهان و التمهید ) در خصوص علوم قرآنی اند ولی برخی دیگر در مقدمه کتب معروف تفسیری قرار دارند که تلاش شده تنها همان بخش علوم قرآنی را نمایه کنیم و بقیه را به وقت دیگر واگذاشتیم.
کتاب هایی که برای نمایه سازی انتخاب شده اند ، کتاب های اصلی و هسته در این رشته می باشند که هم از منابع شیعه می باشند و هم از منابع اهل سنت.
البته در کنار نمایه سازی موضوعی ، نمایه دیگری به نام فهرست تحلیلی – موضوعی نیز داریم که در 140 عنوان در بیش از  500 جلد از منابع علوم قرآنی را به این روش انجام دادیم .
برای نمایه سازی علوم قرآنی حدوداً  دو سال ( 1386 و 1387) زمان برد و  در مجموع حدود هشت نفر با روزی نزدیک به شش ساعت وقت مفید در این پروژه کار کردند.
نرم افزار " التمهید" – که بخشی از نمایه علوم قرآنی است- مجموعه  کتاب های ده جلدی التمهید آیت الله معرفت بوده که  از پایگاه تخصصی علوم قرآنی تفکیک و به صورت جداگانه عرضه گردید . این ده جلد کتاب در پروژه نمایه علوم قرآنی نیز هست با این تفاوت که یک سری اطلاعات جانبی مانند زندگی نامه ، سخنرانی ها ، فیلم ها و مقالات علامه آیت الله معرفت نیز در این نرم افزار گنجانده شده است .
درباره شخصیت علامه معرفت، می طلبد که نمایه سازی جداگانه ای در مجموعه آثار ایشان داشته باشیم .چون ایشان کتب زیادی در بخش های تفسیر قرآن و فقه دارند که اگر بخواهیم نمایه سازی کنیم لزوماً در بخش نمایه سازی مجموعه آثاری ، مانند مجموعه آثار شهید مطهری قرار می گیرد . نمایه سازی مجموعه آثار علامه معرفت به صورت پیشنهاد مطرح گردیده که هنوز تصویب نشده است .
در نمایه سازی علم کلام و علوم قرآنی ، چه  تفاوتی از جهت کاری وجود دارد ؟

تفاوتی در اصل کار نمایه سازی نیست و لیکن منابعی که برای علم کلام در نظر گرفته شده اند، معمولا تخصصی تر و سنگین تر از منابع علوم قرآنی می باشند.
پیش از شروع نمایه سازی علم کلام ، در اردیبهشت سال 1387 ، حدود شش نفر از طلاب جوان و مستعد برای کار در بخش نمایه سازی و  شش نفر دیگر برای کار در بخش اصطلاح نامه نویسی را آموزش داده و پس از تست و تمرین ، آنان را جذب و به کار مشغول نمودیم .
این تعداد به صورت قرارداد پروژه ای جذب و مشغول به کار شدند و چون با منابع علم کلام نمایه سازی  شروع کردند ، طبعا کار شان مقداری سخت و دارای مشکلاتی بود ، ولیکن نیروهای زبده و با تجربه و قدیمی نمایه سازی آنان را کمک و کارشان را کنترل و تحت نظر گرفتند و آن ها را از این مرحله عبور دادند.
بدین جهت تفاوتی از جهت سهولت و صعوبت کار در بین نمایه سازی منابع علوم قرآنی و علم کلام وجود داشت.
ولی از جهت سرعت کار ، به خاطر بهره مندی از نیروهای پروژه ای در نمایه سازی علم کلام ، کار در این رشته سریع تر و زودتر به مرحله پایانی نزدیک می شود و این حالت در نمایه سازی علوم قرآنی به علت عدم بهره مندی از نیروهای پروژه ای طولانی تر بود.
با توجه به اینکه  نمایه سازی منابع کلام اسلامی در حال اتمام است ، پروژه بعدی گروه نمایه سازی چیست ؟

کار بعدی نمایه سازی، منابع  اخلاق اسلامی است و چند ماهی است که پیرامون آن مشغول مطالعه و بررسی هستیم . طی برگزاری جلسات متعدد شورای علمی  ، یک سری از کتاب های اخلاق اسلامی برای نمایه سازی تعیین شدند که آن ها را به دو دسته تقسیم کردیم .
هم اینک مسئول گروه پروژه اخلاق اسلامی در صدد  مهیا نمودن مقدمات کار است ، منابع الکترونیکی مورد نیاز را از کتابخانه دیجیتال تهیه نموده و در صورت عدم وجود آن ها در کتابخانه دیجیتالی نسبت به تایپ آن ها اقدام می کند .
البته با توجه به اینکه هنوز بودجه پروژه اخلاق را دریافت نکرده ایم ، احتمال دارد کار اخلاق اسلامی را در سال آینده شروع کنیم و شاید امسال مقداری را به صورت رقیق آغاز کرده وانشاءالله در سال آینده با جدّیت  بیشتری ادامه دهیم .
آیا برنامه ای مبنی بر افزایش نیروی انسانی و بالا بردن سطوح کاری در مرکز جهت تسریع امر نمایه سازی کتب علوم اسلامی وجود دارد ؟

ریاست محترم مرکز تاکید دارند که تدبیری اندیشه شود تا کار نمایه سازی پیشرفت بیشتری داشته باشد ؛ به این ترتیب که نمایه سازی موضوعی با دقت بالا و با شیوه جامع نگری را به تعداد کم تری از کتاب ها اختصاص بدهیم و کتاب های دیگر آن رشته را به صورت جزئی نگری نمایه سازی کنیم و یا به صورت تحلیلی- موضوعی تنظیم کنیم تا نمود بیشتر و بهتری در کار پدید آید.
حقیقتش این است اگر بخواهیم  علوم اسلامی را  بر اساس اصطلاح نامه ، نمایه سازی  کنیم  مستلزم این است که تمام منابع علوم اسلامی را در دستور نمایه سازی دقیق قرار دهیم ، ولی چنین چیزی هم اینک برای ما مقدور نیست. هم از جهت نیروی انسانی متخصص ، هم از جهت بودجه لازم و هم از جهت فرصت کافی فعلا زمینه مهیا نیست و لاجرم باید برنامه ریزی و زمان بندی کرد و از حداقل های موجود بهره گرفت تا به تدریج به ایده های اصلی دست یافت.
به عنوان مثال ، در نمایه سازی منابع علم کلام  ، حدود پنجاه کتاب کلامی را به عنوان هسته کلام انتخاب و با دقت بالا و به روش جامع نگری نمایه سازی کنیم ، بقیه را به صورت جزء نگری و یا به صورت تحلیلی –  موضوعی تنظیم کنیم ، بعد از این اگر مؤسسه یا مرکزی ادامه کار را بر عهده گرفت فبها المراد ؛ اما اگر کسی در این وادی وارد نشد ، در فرصت های بعدی و با استفاده از تجربه نیروها ، کار را در فازهای بعدی ادامه دهیم .
بنابراین، فعلاً تصمیمی مبنی بر اضافه کردن نیرو تا سال آینده برای کار نمایه سازی نداریم . ولی ظاهرا چاره ای جز افزودن نیرو در سال های بعدی نیست. زیرا باید خودمان آماده کنیم تا در مواقع نیاز ، بتوانیم به ماموریت هایی که به ما واگذار می شود به راحتی انجام دهیم و اظهار عجز و نا توانی نکنیم.
در پایان ، اگر مطلبی در مورد برنامه های آینده یا موارد دیگری ناگفته باقی مانده است لطفاً توضیح دهید .

پس از تقدیر و تشکر از زحمات جنابعالی و دوستان و همکارانتان در تهیه این مصاحبه ، دو نکته لازم به یادآوری است که به استحضار می رسانم :
1)    نمایه سازی منابع و اطلاعات موجود ، یک ضرورت عصر حاضر است که در جامعه اسلامی ما ، به ویژه در حوزه علمیه قم که ام القرای جهان تشیع است باید ترویج و فرهنگ سازی شود و همه به سمت و سوی آن  بروند تا در آینده نزدیک بتوانیم از اطلاعات دسته بندی شده و منظم استفاده کنیم.
2)    از مسئول محترم مرکز و مسئولین محترم پژوهشگاه و دفتر تبلیغات در خواست می کنم جهت ارائه بهتر کارها و زحمات دوستان در این مرکز ، همت  بیشتری در نشر و توزیع محصولات مبذول نمایند.
بسا در برخی از مراکز کارهای معمولی را با جلوه های زیبا ، اطلاع رسانی زیاد و تبلیغات گسترده ای ارائه می کنند. اما در این مرکز و در دفتر تبلیغات ، کارهای موضوعی خوبی که بسیار دقیق ، سخت ، زمان بر و پرهزینه می باشند   انجام می شود  ولی مع الاسف در بروز و ظهور بهتر آن ها همت چندانی صورت نمی گیرد . از فضاهای مجازی ، الکترونیکی و دیجیتالی مجموعه دفتر تبلیغات اسلامی در کنار نشر مکتوب باید استفاده های بهینه تری انجام گیرد.
به عنوان مثال ، چه اشکالی دارد همین نمایه های انجام شده ( از جمله نمایه آثار شهید مطهری ) در سایت های مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی ( مانند شبکه شارح و سایت ایسلامیک داک ) یا در سایت های مجموعه دفتر تبلیغات اسلامی ( مانند شبکه بلاغ و سمتا ) به نمایش درآمده و کاربران از آن ها استفاده کنند ؟
لازم به ذکر است : کارهایی که نمایه سازی می شوند ، بهترین شیوه ارائه آن ها از طریق پایگاه های تخصصی (اعم از اینترنتی و نرم افزاری ) می باشند و ارائه مکتوب آن ها چندان مطلوب نیست. زیرا اگر تنها چکیده ای از آن ها و یا بخش هایی از آن ها آورده شود، ناقص می باشند و اگر همه آنها آورده شوند، حجم زیادی را می طلبد. مثلا اگر بخواهیم مجموعه آثار شهید مطهری را که نمایه سازی کردیم ، تمام نمایه ها را از تمام طرق بازیابی اطلاعات چاپ و منتشر کنیم، نیاز به چند صد جلد کتاب دارد و این مقرون به صرفه نیست.
سایت های ایسلامیک داک ، شارح و بلاغ مناسب ترین محمل برای عرضه نمایه های مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی می توانند باشند.
در پایان از ریاست محترم مرکز که چنین امکاناتی را فراهم و با سعه صدر پیگیر کار نمایه سازی می باشد و از تمام محققان و نمایه سازان پرتلاش مرکز که کارهای مهم و ارزشمندی را عرضه کرده اند، تقدیر و تشکر می کنم. <\/h6>