پرسش ، روشنترین راه برای برای دستیابی به حقیقت و رفتن به سوی کمال است . اصولا پرسش نیز به مانند اراده و اختیار از خصوصیات انسان است و اورا از سایر موجودات و جانداران متمایز می گرداند .

دین مبین اسلام پیروانش را دعوت به پرسش و سؤال کردن نموده است ، تا از این طریق مجهولات و نادانسته های خویش را جبران و بر اطلاعات و آگاهی هایش بیفزاید . همه ما نیاز به پرسش داریم و در مدت عمرمان مطمئنا پرسش های زیادی مطرح نمودیم که از فراوانی آن ها آمار و ارقامش از دست ما بیرون است .

 ولیکن مطلب مهم در این باب ، این است که از چه کسی باید بپرسیم و پاسخ دهنده ما چه کسی و دارای چه شرایطی باشد ؟ آیا می توانیم هر چیزی را از هر کسی بپرسیم ؟

قرآن کریم در این باره فرموده است :ف‍ََََُسئَلوا اَهلَ الذِکرِ اِن کنتم لا تَعلَمون َ(سوره نحل ، آیه 43 و سوره انبیاء ، آیه 7 ) ؛ یعنی از کسی که اهل کتاب و اهل دانش و دانستن است، بپرسید. درآیه ای دیگر فرمود : وَسئَل مَن أرسلنا مِن قَبلِک مِن رسلِنا أجعلنا مِن دونِ الرحمنِ ءالهة یعبدونَ ( سوره زخرف ، آیه 45 ) . در این آیه از پیامبرش می خواهد از پیامبران گذشته بپرسد که آیا غیر از خدای یگانه خدای دیگری بوده است که مورد عبادت قرار گرفته باشد؟ خدا از رسولش نمی خواهد که از مردم و عوام الناس بپرسد که در گذشته وضع خداپرستی چگونه بوده است ، زیرا آنان یا اطلاع کامل نداشته و یا پرونده سیاهی در شرک و بت پرستی داشتند .

بدین جهت از کسی باید پرسید که توان هدایتگری داشته و سائل را به نقطه روشنی رهنمون گرداند ، نه این که بر تردید و دودلی اش بیفزاید و او را گمراه تر کند .

با این بیان به نظر می رسد که پاسخ دهنده باید دارای شرایطی از جمله شرط های ذیل باشد :

1- علم و اطلاع کافی از مورد سؤال شده .

2- توان تفهم مراد و منظور پرسش کننده .

3- توان تحلیل و برسی و تصمیم گیری در پاسخ .

4- فرصت کافی برای اندیشیدن و مطالعه نمودن .

5- قصد و نیت خیر داشتن در پاسخ دهی .

6- علم به این که پاسخ وی جهل پرسش کننده را بر طرف می کند .

7- پاسخ در حد فهم سائل .

8- نتیجه منفی در پی نداشتن .

این ها از جمله شرایطی بود که به نظر حقیر لازم است در پرسش و پاسخ ها مورد توجه قرار گیرد .

مع الاسف ، امروز برخی از افراد و یا برخی از مؤسسات بخاطر برخورداری از وسایل ارتباط جمعی و فراهم شدن ارتباط های اینترنتی و الکترونیکی در صدد راه اندازی واحد پرسش و پاسخ برآمدند که نه تنها نمی توانند پاسخ مستدل و قانع کننده به پرسش گران بدهند ، بلکه با پاسخ های بی دلیل و قابل خدشه موجب گمراهی و ضلالت آنان می گردند .

بنا براین نخست باید پاسخ دهندگان را بشناسیم و مقدار دانایی و علم و قصد وی را بشناسیم ، که اگر در حد و اندازه پاسخ دهنده واقعی بودند ، از آن ها پرسش نماییم . 

در پایان توجه شما عزیزان را به نوشته دانشمند بزرگ اهل سنت علامه جلال الدین سیوطی در کتاب گرانسنگ الاتقان فی علوم القرآن در باره آداب پرسش و پاسخ جلب می نمایم.

گرچه متن این مقاله به زبان عربی است ولیکن برای فارسی زبانان تحصیل کرده انشاء الله قابل فهم خواهد بود . به ادامه مطلب توجه نمایید.

قاعدة فى السؤال و الجواب

الاصل فى الجواب أن یکون مطابقا للسؤال , إذا کان السؤال متوجها , و قد یعدل فى الجواب عما یقتضیه السؤال , تنبیها على أنه کان من حق السؤال أن یکون کذلک , و یسمیه السکاکى : الاسلوب الحکیم .
و قد یجىء الجواب أعم من السؤال للحاجة إلیه فى السؤال , و قد یجىء أنقص لاقتضاء الحال ذلک .
مثال ما عدل عنه قوله تعالى : ( یسألونک عن الاهلة قل هى مواقیت للناس و الحج ) ( 2 ) سألوا عن الهلال : لم یبدو دقیقا مثل الخیط , ثم یتزاید قلیلا قلیلا حتى یمتلىء , ثم لا یزال ینقص حتى یعود کما بدأ ؟ فأجیبوا ببیان حکمة ذلک , تنبیها على أن الاهم السؤال عن ذلک لا ما سألوا عنه , کذا قال السکاکى و متابعوه , و استرسل التفتازانى فى الکلام إلى أن قال : لانهم لیسوا ممن یطلع على دقائق الهیئة بسهولة .
و أقول : لیت شعرى , من أین لهم أن السؤال وقع عن غیر ما حصل الجواب به ! و ما المانع من أن یکون إنما وقع عن حکمة ذلک لیعلموها , فان نظم الایة محتمل لذلک , کما أنه محتمل لما قالوه . و الجواب ببیان الحکمة دلیل على ترجیح الاحتمال الذى قلناه , و قرینة ترشد إلى ذلک ,

( 1 ) العنکبوت 14
( 2 ) البقرة 189

370

إذ الاصل فى الجواب المطابقة للسؤال , و الخروج عن الاصل یحتاج إلى دلیل و لم یرد باسناد لاصحیح و لا غیره أن السؤال وقع على ما ذکروه , بل ورد ما یؤید ما قلناه , فأخرج ابن جریر عن أبى العالیة , قال : بلغنا أنهم قالوا : یا رسول الله , لم خلقت الاهلة , فأنزل الله : ( یسألونک عن الاهلة ) , فهذا صریح فى أنهم سألوا عن حکمة ذلک , لا عن کیفیته من جهة الهیئة . و لا یظن ذو دین بالصحابة الذین هم أدق فهما , و أغزر علما , أنهم لیسوا ممن یطلع على دقائق الهیئة بسهولة , و قد اطلع علیها آحاد العجم الذین أطبق الناس على أنهم أبلد أذهانا من العرب بکثیر , هذا لو کان للهیئة أصل معتبر , فکیف و أکثرها فاسد لا دلیل علیه ! و قد صنفت کتابا فى نقض أکثر مسائلها بالادلة الثابتة عن رسول الله صلى الله علیه و سلم الذى صعد إلى السماء , و رآها عیانا , و علم ما حوته من عجائب الملکوت بالمشاهدة , و أتاه الوحى من خالقها , و لو کان السؤال وقع عما ذکروه لم یمتنع أن یجابوا عنه بلفظ یصل إلى أفهامهم , کما وقع ذلک لما سألوا عن المجرة و غیرها من الملکوتیات , نعم المثال الصحیح لهذا القسم , جواب موسى لفرعون حیث قال : ( و ما رب العالمین , قال رب السموات و الارض و ما بینهما ) ( 1 ) , لان (( ما )) سؤال عن الماهیة و الجنس , و لما کان هذا السؤال فى حق البارى سبحانه و تعالى خطأ لانه لا جنس له فیذکر , و لا تدرک ذاته , عدل إلى الجواب بالصواب , ببیان الوصف المرشد إلى معرفته , و لهذا تعجب فرعون من عدم مطابقته للسؤال , فقال لمن حوله : ( ألا تستمعون ) ( 1 ) , أى جوابه الذى لم یطابق السؤال , فأجاب موسى بقوله : ( ربکم و رب آبائکم

( 1 ) الشعراء 23 , 24 , 25

371

الاولین ) ( 1 ) , المتضمن إبطال ما یعتقدونه من ربوبیة فرعون نصا و إن کان دخل فى الاول ضمنا إغلاظا , فزاد فرعون فى الاستهزاء , فلما رآهم موسى لم یتفطنوا , أغلظ فى الثالث بقوله : ( إن کنتم تعقلون ) ( 1 ) .
و مثال الزیادة فى الجواب قوله تعالى : ( الله ینجیکم منها و من کل کرب ) ( 2 ) فى جواب : ( من ینجیکم من ظلمات البر و البحر ) ( 2 ) .
و قول موسى : ( هى عصاى أتوکا علیها و أهش بها على غنمى ) ( 3 ) فى جواب : ( و ما تلک بیمینک یا موسى ) ( 3 ) زاد فى الجواب استلذاذا بخطاب الله تعالى .
و قول قوم إبراهیم : ( نعبد اصناما فنظل لها عاکفین ) ( 4 ) فى جواب : ( ما تعبدون ) ( 4 ) , زادوا فى الجواب إظهارا للابتهاج بعبادتها و الاستمرار على مواظبتها لیزداد غیظ السائل .
و مثال النقص منه , قوله تعالى : ( قل ما یکون لى أن أبدله ) ( 5 ) , فى جواب : ( ائت بقرآن غیر هذا أو بدله ) ( 5 ) , أجاب عن التبدیل دون الاختراع . قال الزمخشرى : لان التبدیل فى إمکان البشر دون الاختراع . فطوى ذکره للتنبیه على أنه سؤال محال .
و قال غیره : التبدیل أسهل من الاختراع , و قد نفى إمکانه , فالاختراع أولى .

( 1 ) الشعراء 26 , 28
( 2 ) الانعام 63 , 64
( 3 ) طه 18
( 4 ) الشعراء 71
( 5 ) یونس 15

372

تنبیه

قد یعدل عن الجواب أصلا , إذا کان السائل قصده التعنت , نحو : ( و یسألونک عن الروح قل الروح من أمر ربى ) ( 1 ) , قال صاحب الافصاح : إنما سأل الیهود تعجیزا و تغلیظا , إذ کان الروح یقال بالاشتراک على روح الانسان و القرآن و عیسى و جبریل و ملک آخر و صنف من الملائکة , فقصد الیهود أن یسألوه , فبأى مسمى أجابهم قالوا : لیس هو , فجاءهم الجواب مجملا , و کان هذا الاجمال کیدا یرد به کیدهم

قاعدة

قیل : أصل الجواب أن یعاد فیه نفس السؤال , لیکون وفقه , نحو : ( أئنک لانت یوسف قال أنا یوسف ) ( 2 ) , فذ (( أنا )) فى جوابه هو (( أنت ؟ )) فى سؤالهم . و کذا ( أأقررتم و أخذتم على ذلکم إصرى قالوا أقررنا ) ( 3 ) , فهذا أصله , ثم إنهم أتوا عوض ذلک بحروف الجواب اختصارا و ترکا للتکرار .
و قد یحذف السؤال ثقة بفهم السامع بتقدیره , نحو : ( قل هل من شرکائکم من یبدأ الخلق ثم یعیده قل الله یبدأ الخلق ثم یعیده ) ( 4 ) , فانه لا یستقیم أن یکون السؤال و الجواب من واحد , فتعین أن یکون (( قل الله )) جواب سؤال , کأنهم سألوا لما سمعوا ذلک : فمن یبدأ الخلق ثم یعیده ؟

( 1 ) الاسراء 85
( 2 ) یوسف 90
( 3 ) آل عمران 81
( 4 ) یونس 34

373

قاعدة

الاصل فى الجواب أن یکون مشاکلا للسؤال , فان کان جملة اسمیة فینبغى أن یکون الجواب کذلک , و یجىء کذلک فى الجواب المقدر , إلا أن ابن مالک قال فى قولک : زید , فى جواب من قرأ ؟ إنه من باب حذف الفعل , على جعل الجواب جملة فعلیة . قال : و إنما قدرته کذلک لا مبتدأ مع احتماله , جریا على عادتهم فى الاجوبة إذا قصدوا تمامها , قال تعالى : ( من یحیى العظام و هى رمیم , قل یحییها الذین أنشأها ) ( 1 ) , ( و لئن سألتهم من خلق السموات و الارض لیقولن خلقهن العزیز العلیم ) ( 2 ) , ( یسألونک ماذا أحل لهم قل أحل لکم الطیبات ) ( 3 ) فلما أتى بالفعلیة مع فوات مشاکلة السؤال , علم أن تقدیر الفعل أولا أولى . انتهى .
و قال ابن الزملکانى فى البرهان : أطلق النحویون القول بأن زیدا فى جواب من قام ؟ فاعل , على تقدیر قام زید , و الذى توجبه صناعة علم البیان , أنه مبتدأ الوجهین : أحدهما : أنه یطابق الجملة المسئول بها فى الاسمیة , کما وقع التطابق فى قوله : ( و قیل للذین أتقوا ماذا أنزل ربکم قالوا خیرا ) ( 4 ) فى الفعلیة , و إنما لم یقع التطابق فى قوله : ( ماذا أنزل ربکم قالوا أساطیر الاولین ) ( 5 ) , لانهم لو طابقوا لکانوا مقرین بالانزال , و هم من الاذعان به على مفاوز .
الثانى : أن اللبس لم یقع عند السائل إلا فیمن فعل الفعل , فوجب

( 1 ) یس 78 , 79
( 2 ) الزخرف 9
( 3 ) المائدة 4
( 4 ) النحل 30
( 5 ) النحل 24

374

أن یتقدم الفاعل فى المعنى , لانه متعلق غرض السائل , و أما الفعل فمعلوم عنده , و لا حاجة به إلى السؤال عنه , فحرى أن یقع فى الاواخر التى هى محل التکملات و الفضلات .
و أشکل على هذا ( بل فعله کبیرهم ) ( 1 ) فى جواب : ( أأنت فعلت هذا ) ( 1 ) فان السؤال وقع عن الفاعل لا عن الفعل , فانهم لم یستفهموه عن الکسر , بل عن الکاسر , و مع ذلک صدر الجواب بالفعل .
و أجیب بأن الجواب مقدر دل علیه السیاق , إذ (( بل )) لا تصلح أن یصدر بها الکلام , و التقدیر : (( ما فعلته بل فعله )) .
قال الشیخ عبد القاهر : حیث کان السؤال ملفوظا به فالاکثر ترک الفعل فى الجواب و الاقتصار على الاسم وحده , و حیث کان مضمرا فالاکثر التصریح به لضعف الدلالة علیه , و من غیر الاکثر ( یسبح له فیها بالغدو و الاصال , رجال ) ( 2 ) , فى قراءة البناء للمفعول .

( کتاب الاتقان فی علوم القرآن ( جلال الدین عبد الرحمن سیوطی ) ، ج 2 ، ص 369 )